Od 100 lat Lasy Państwowe zarządzają terenem rezerwatu przyrody Las Piwnicki. Wcześniej, za czasów pruskich, w lasach tych intensywnie pozyskiwano drewno oraz polowano, o czym świadczy dokumentacja historyczna (1).

 
Ogłoszenie o sprzedaży drewna budowlanego i opałowego z Lasu Piwnickiego z 1894 r.

Mapa rezerwatu Las Piwnicki z zaznaczeniem wydzieleń planowanych do włączenia w obszar rezerwatu oraz projektowanej otuliny (oprac. S. Chmiel)

Aby poszerzenie rezerwatu było możliwe, należało wykazać ponadprzeciętne cechy proponowanego terenu. W tym celu zleciliśmy botanikom opracowanie ekspertyzy, którą wykonali dr Lucjan Rutkowski oraz dr Dariusz Kamiński z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (2).

Fragment inwentaryzacji przyrodniczo-leśnej terenów planowanych do przyłączenia w obszar rezerwatu Las Piwnicki oraz siedlisk chronionych w planowanej do utworzenia otulinie

Rolą proponowanej otuliny jest ograniczenie wpływu działań zewnętrznych na rezerwat oraz nadanie priorytetu działaniom wspomagającym jego funkcjonowanie. Docelowo, w przyszłości, otulina mogłaby wejść w skład samego rezerwatu, przy okazji jego kolejnego powiększenia.

Dziś jednak, na otoczenie rezerwatu nakłada się spuścizna gospodarki dawnych właścicieli lasów i współczesne wyzwania klimatyczne. Obecnie mamy do czynienia z istotnym udziałem posadzonej niegdyś sosny, która degraduje gleby wokół tego cennego obiektu poprzez ich zakwaszanie. Te niekorzystne zmiany prowadzą do degeneracji fitocenoz, ich pinetyzacji, zniekształcenia i uproszczenia składu roślinności lasu. O zatrzymanie procesu bielicowania gleb i doprowadzanie składów gatunkowych drzewostanów do zgodności z siedliskiem apelują gleboznawcy.

Znaczna część drzewostanów przylegających do obszaru dzisiejszego rezerwatu w momencie ich przejęcia przez Lasy Państwowe w 1924 roku stanowiła młodniki i tyczkowiny sosnowe posadzone na siedlisku grądu (!) i była prowadzona jako lasy gospodarcze przez wiele kolejnych lat. Są to drzewostany rosnące na glebach rdzawych brunatnych, które książkowo powinny być pozbawione sosny lub z co najwyżej niewielkim jej udziałem.

Fragment mapy siedliskowej obejmującej rezerwat Las Piwnicki. Kolorem niebieskim zaznaczono siedlisko lasu świeżego (Lśw), gdzie nie powinna rosnąć sosna (Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni, stan na 2020 r.)

Celem ze wszech miar ważnym, stojącym przed leśnikami a wynikającym z Ustawy o lasach, jest zapewnienie trwałości utrzymania lasów. Dotyczy to również zniekształconych drzewostanów otaczających rezerwat. Przy obecnym stanie wiedzy i niepokojącym tempie zmian klimatycznych, zadanie to jest wyzwaniem wymagającym doświadczenia, aktualnej wiedzy, zdolności patrzenia w przyszłość i podejmowania odpowiednich kroków z wyprzedzeniem mierzonym w dekadach.

Postępujące ocieplenie klimatu już teraz dotyka szereg gatunków (sosna, świerk, brzoza) i powoduje zmiany teoretycznych granic ich zasięgów. Nowoczesna literatura naukowa szeroko porusza problem przygotowania lasów na zmiany klimatu, a pisze o tym również prof. dr hab. Andrzej Jagodziński z Instytutu Dendrologii Polskiej Akademii Nauk w Kórniku (3).

Obecny (m) i przewidywane zasięgi sosny zwyczajnej dla trzech scenariuszy klimatycznych: optymistycznego (n), umiarkowanego (o) i pesymistycznego (p). Kolor zielony reprezentuje nakładanie się obecnego i przyszłego zasięgu, fioletowy – potencjalne rozszerzanie zasięgu, czerwony – jego kurczenie się (Dyderski i in., 2018)

Jedną z pierwszych ofiar tego procesu będzie sosna rosnąca na żyznych siedliskach, na co zwraca uwagę prof. dr hab. Jarosław Socha z Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie (4). Więcej o mechanizmach za to odpowiedzialnych można dowiedzieć się z wystąpienia prof. Sochy pt. „Obecne i przewidywane zagrożeniach dla trwałości lasu”: https://www.youtube.com/watch?v=bBE1Ezgly4I.

Ryzyko zamierania drzewostanów sosnowych w okresie 2015-2019 jako funkcja wieku drzewostanu i wskaźnika żyzności (w metrach wysokości drzewostanu w wieku 100 lat) (Socha i in. 2023)

Jak trudne obecnie stają się warunki klimatyczne, można się było przekonać w bezpośrednim sąsiedztwie projektowanej otuliny, gdzie zaledwie 56-letnia świerczyna o powierzchni 0,72 ha uległa w 2023 r. całkowitemu rozpadowi na skutek niedoboru wody i działalności kornika. Dziś w tym miejscu rośnie posadzony przez leśników młody las dębowy, właściwy dla siedliska.

Zamierająca, nieistniejąca już świerczyna w oddz. 43 -h (rok 2023)

W większość pododdziałów zaproponowanych przez nadleśnictwo do włączenia w otulinę jedynymi cięciami projektowanymi w planie urządzenia lasu są zabiegi pielęgnacyjne w postaci trzebieży. W kilku wydzieleniach stanowiących dojrzałe, lite sośniny, których przebudowę zapoczątkowaliśmy kilkanaście lat temu, zamierzamy prowadzić dalsze, powolne i rozłożone na lata, cięcia przekształcające w kierunku liściastym. Będą one nastawione na stopniowe ograniczanie sosny i popieranie właściwych dla grądów gatunków, takich jak dąb i grab. Odbywać to się jednak będzie za pomocą zaawansowanych technik i cięć przerębowych przypominających trzebież, w których usuwa się jednie pojedyncze, niepożądane drzewa. Zamysłem towarzyszącym przebudowie jest rozłożenie wymiany gatunków drzew na ok. 40 lat, z zagwarantowaniem ciągłości pokrywy starodrzewu, bez ingerencji w krajobraz. Odbywać to się będzie z wykorzystaniem rębni przerębowej oraz rębni stopniowej gniazdowej udoskonalonej, rozwijanej przez profesora Hansa Leibundguta, legendę szwajcarskiego leśnictwa, wielkiego zwolennika naśladowania procesów naturalnych.

Powolna i wieloetapowa przebudowa składu cięciami przerębowymi połączona z ochroną krajobrazu dotyczy w szczególności oddziału 43 -j (położonego w strefie przejściowej, od strony pól), tym bardziej, że został on zaproponowany przez nadleśnictwo do obszaru lasów społecznych. Wśród zaprojektowanych w planie urządzenia lasu cięć rębnych w otulinie figuruje oddz. 73 -b, który miał być użytkowany rębnią zupełną w 2024 roku, jednak decyzją nadleśniczego cięcia zostały wstrzymane. Nie ma zatem mowy o jakimkolwiek „wycinaniu otuliny”. Wszelkie przyszłe cięcia powinny być podporządkowane celowi przyrodniczemu i naturalizacji otoczenia rezerwatu. Botanicy z UMK w Toruniu (2) proponują tworzenie otuliny rezerwatu, w której będzie możliwe podjęcie działań ochrony czynnej kreatywnej, ze stopniową przebudową drzewostanów w kierunku lasów i lasów mieszanych, co pozwoliłoby na utworzenie buforu chroniącego strefę centralną – rezerwat „Las Piwnicki”. Jednak do momentu formalnego ustanowienia przez RDOŚ otuliny rezerwatu, na żadnej z powierzchni wchodzącej w jej skład, Nadleśnictwo Toruń nie będzie podejmowało żadnych działań.

Widok z lotu ptaka na stawy w rezerwacie

O niedostatku wody w rezerwacie Las Piwnicki pisali już w 1973 roku prof. dr hab. Zbigniew Prusinkiewicz i dr Kazimierz Biały w części opracowania (5), dotyczącej gleb rezerwatu Las Piwnicki. Stwierdzili oni wówczas, że przeciętne roczne amplitudy wahań zwierciadła wody gruntowej sięgają 65 cm, zaś wieloletnie dochodzą do 1 m.

O niedoborze wody pisał później m.in. prof. dr hab. Marian Rejewski w 1996 r. (6), a problem został szerzej omówiony w opracowanej w 2019 r. ekspertyzie określającej działania ochronne, dotyczące wpływu zmian stosunku wodnych na cel ochrony rezerwatu (7), przygotowanej przez naukowców z UMK w Toruniu, na zlecenie Nadleśnictwa Toruń, zgodnie z wytycznymi RDOŚ. Stwierdza ona m.in., że poziom zalegania wody gruntowej w sąsiedztwie Strugi Łysomickiej uległ obniżeniu, co wiązać należy z ogólną tendencją zmniejszania przepływów wody w tym cieku, a w konsekwencji m.in. drenażu wody gruntowej do jego koryta z otaczającego terenu. Jednocześnie naukowcy nie zalecają planowania obiektów małej retencji na terenie rezerwatu, wskazując na istotną rolę bobrów w utrzymaniu relatywnie wysokiego poziomu wód gruntowych. Warto przy tym wspomnieć, że akt prawny z 1981 r. powiększający rezerwat (8), zabrania zmiany stosunków wodnych naruszających w sposób istotny warunki ekologiczne. W pierwszych dniach kwietnia 2025 r. Struga Łysomicka na prawie całym odcinku powyżej rezerwatu była sucha.

Suche koryto Strugi Łysomickiej powyżej rezerwatu w dniu 8 kwietnia 2025 r.

Niestety, w ostatnim czasie rezerwat Las Piwnicki stał się „modny” wśród różnych grup, co niebagatelnie zwiększyło antropopresję na ten cenny obiekt. Obserwujemy wydeptywanie ścieżek, niszczenie drzew i zaśmiecanie lasu. W sprawie kompleksowego rozwiązania tego problemu podejmujemy bieżące działania z udziałem Straży Leśnej, ale także planujemy spotkanie z regionalnym konserwatorem przyrody. Rozpoczęliśmy prace koncepcyjne dotyczące rozwiązań pozwalających na podziwianie tego cennego obiektu z poszanowaniem przepisów prawa i przyrody.

Jedna z dzikich ścieżek wychodzących z rezerwatu

1. Wiśniewski M. P., 2024: „Z dziejów Lasu Piwnickiego”
2. Rutkowski L., Kamiński D., 2024: „Inwentaryzacja przyrodniczo-leśna terenów planowanych do przyłączenia w obszar rezerwatu Las Piwnicki oraz siedlisk chronionych w planowanej do utworzenia otulinie”
3. Dyderski M. K., Paź S., Frelich, L. E., Jagodziński A. M., 2018: How much does climate change threaten European forest tree species distributions?
4. Socha J., Hawryło P., Tymińska-Czabańska L., Reineking B., Lindner M., Netzel P., Grabska-Szwagrzyk E., Vallejos R., Reyer C. P. O., 2023: Higher site productivity and stand age enhance forest susceptibility to drought-induced mortality
5. Prusinkiewicz Z., Biały K., 1973: Gleby wybranych rezerwatów leśnych województw bydgoskiego, toruńskiego i włocławskiego, Studia Societatis Scientiarum Torunensis, vol. VIII nr 3
6. Rejewski M., 1996: Rezerwaty przyrody województwa toruńskiego
7. Kamiński D., Rutkowski L., Sewerniak P., 2019: Działania ochronne w rezerwacie Las Piwnicki na terenie Nadleśnictwa Toruń. Ekspertyza określająca działania ochronne, dotycząca wpływu zmian stosunku wodnych na cel ochrony rezerwatu
8. Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 25 kwietnia 1981 r. zmieniające zarządzenia w sprawie uznania za rezerwat przyrody. Monitor Polski M.P.1981.12.97